Với những người
yêu thích lịch sử hoặc du lịch, địa danh Timbuktu hẳn sẽ gợi lên hình ảnh một
đô thị cổ huyền bí nổi lên giữa sa mạc Sahara mênh mông với vô vàn những ngôi
nhà vuông vắn phủ màu nâu sồng của đất nung và những đền thờ Hồi giáo mang hình
dáng của những kim tự tháp cổ xưa. Nhưng nếu không theo dõi tình hình thời sự Bắc
Phi – một chủ đề hiếm khi được truyền thông nhắc tới, chắc không nhiều người
trong số họ ngờ rằng Timbuktu ngày nay chỉ còn là một thị trấn cằn cỗi hoang
tàn hằn dấu tích xung đột tôn giáo, sắc tộc. Chỉ trong vỏn vẹn nửa thập kỷ gần đây, Timbuktu đã vài lần trở thành
chiến địa giữa quân đội chính phủ Mali và phiến quân Hồi giáo cực đoan, những kẻ
mong muốn dựng nên một nhà nước riêng vận hành bởi bộ luật Sharia hà khắc. Bộ
phim Timbuktu của đạo diễn người Mauritani Abderrahmane Sissako khắc hoạ một
hồi buồn như thế của Timbuktu, khi thị trấn cổ này rơi vào tay nhóm phiến quân
Ansar Dine có nguồn gốc du mục và mang tham vọng “giáo hoá” người dân mọi sắc tộc
ở đây bằng Sharia, tước đi của họ niềm vui được sống để thay vào đó là những luật
lệ cực đoan, khắc nghiệt, vô nhân tính.
Timbuktu mở đầu
bằng cuộc đuổi bắt chú linh dương đơn độc giữa sa mạc bởi một nhóm phiến quân Hồi
giáo cờ đen. Dù nhanh nhẹn đến mấy nhưng chú linh dương cũng khó lòng thoát nổi
tốc độ của chiếc Toyota – dòng xe yêu thích của chủ nghĩa cực đoan, và những khẩu
súng AK của nhóm “chiến binh Thánh chiến” vốn muốn dồn con vật đáng thương tới
đường cùng thay vì bắn hạ. Tiếp đó, cũng bằng chính họng súng AK ấy, những kẻ
phiến quân lại lấy những bức tượng gỗ đậm màu truyền thống châu Phi ra làm bia
tập ngắm. Hai cảnh quay rất ngắn nhưng mang đầy tính biểu tượng này sẽ được lặp đi lặp lại trong suốt cả bộ
phim, với cùng một kẻ thủ ác – những phiến quân cực đoan, nhưng thế chỗ cho chú
linh dương khốn khổ và những bức tượng vô tri vô giác là những người dân đầy
cam chịu của xứ Timbuktu và cuộc sống vốn đã quá nhiều khắc nghiệt của họ.
Trong số đó, Timbuktu lấy tâm điểm là gia đình du mục của vợ chồng Kidane –
Satima và cô con gái dễ thương Toya. Sống cuộc đời du mục dưới mái lều trơ trọi
nơi cồn cát trùng điệp với
nguồn sống duy nhất chỉ là vài chú bò gầy guộc, nhưng Kidane, Satima và Toya vẫn
vui vẻ tận hưởng những khoảnh khắc hạnh phúc của cuộc sống, từ một bát sữa bò
buổi sớm tới những tiếng đàn ghita của Kidane vang lên lúc hoàng hôn. Nhưng cái
hạnh phúc ấy chẳng thể bền lâu trước bóng ma của đám phiến quân xa lạ, những kẻ
ập đến Timbuktu với cái danh “Thánh chiến” để áp đặt mọi người phải sống, phải
suy nghĩ, phải hành động theo ý chúng. Cái cách gọng dây thòng lọng của chủ
nghĩa Hồi giáo cực đoan dần siết chặt những mạch sống hiếm hoi còn lại của
Timbuktu được bộ phim kể lại qua câu chuyện đắng lòng của gia đình Kidane, và
qua những lát cắt buồn bã không kém về cuộc đời của những người dân Timbuktu
khác, những người chỉ mong muốn một cuộc sống đơn giản với tiếng hát, tiếng
đàn, với những trận bóng giữa sa mạc.
Nhà sản xuất của Timbuktu là Sylvie Pialat, người vợ goá của đạo diễn quá cố từng giành giải
Cành cọ vàng Maurice Pialat. Sinh thời đạo diễn Pialat được biết tới nhiều nhất
qua những bộ phim đượm màu buồn mô tả những số phận ham sống nhưng bị đè nặng bởi
xung đột nội tâm. Nhưng chất buồn rất Pháp ấy của Pialat có lẽ khó lòng so sánh được với những bi kịch đến
nghẹt thở nơi sa mạc của Timbuktu.
Đạo diễn Sissako đã cực kì thành công trong việc truyền tải sự tuyệt vọng đến
người xem bằng cả những câu chuyện kể trực diện mộc mạc và cả những cảnh quay
mang đầy tính biểu tượng, đẹp mà buồn đến nao lòng. Một cảnh quay như thế là trận
bóng-không có bóng của những cậu bé Timbuktu mong mỏi một ngày sẽ trở thành “Zidane mới”, trở thành “Messi mới” nhưng lại bị cấm đoán bởi những
kẻ bịt mặt coi trò chơi đơn giản ấy là thứ tội lỗi – “haram” của đạo Hồi. Không
cần biết tới thực tế rằng chính huyền thoại sân cỏ Zidane cũng là một người Hồi
giáo, những kẻ tôn sùng chủ nghĩa cực đoan luôn lăm lăm AK và đòn roi để tước
trái bóng khỏi chân những đứa trẻ Timbuktu, buộc chúng phải chơi, phải “ăn mừng”,
phải tự tưởng tượng ra một trái bóng vô hình để thay thế niềm vui bị đánh cắp. Những
cảnh quay đẹp đầy chất ẩn dụ như vậy được trải đều suốt bộ phim, xen kẽ giữa những mẩu chuyện đơn giản
nhưng hàm chứa rất nhiều nỗi buồn như câu chuyện về người phụ nữ bán cá bị bắt
phải đeo găng tay dài “theo đúng phép tắc Hồi giáo” bất chấp việc chẳng loại vải
nào có thể tránh được cái mùi tanh tưởi của cá trong cái cảnh thiếu nước liên
miên nơi sa mạc. Tuy có đôi chỗ mạch phim có cảm giác bị đứt đoạn bởi sự xen kẽ
liên tiếp như vậy, nhưng cách kể chuyện, và dựng phim này của đạo diễn Sissako
thực sự đã giúp người xem hiểu được sự bất nhẫn của chủ nghĩa cực đoan, sự tuyệt
vọng của những nạn nhân vô tội, và đi cùng với đó là nỗi buồn dài mãi của mảnh
đất Timbuktu từng một thời là niềm tự hào châu Phi, là huyền thoại khiến nhiều
nhà thám hiểu châu Âu phải ngưỡng mộ.
Bối cảnh sa mạc trong buổi tao loạn của Timbuktu gợi nhớ tới
một tác phẩm xuất sắc khác cũng nói về sự vô nghĩa của bạo lực, sự bí ẩn của sa
mạc và những con người sống trong nó, đó là The English Patient – Bệnh nhân
người Anh (1996) của đạo diễn Anthony Minghella. Tuy nhiên nếu như The
English Patient vẫn khiến người xem cảm thấy ấm lòng vì cái cách những con người
khác biệt về ngôn ngữ, về văn hóa, về tôn giáo xích lại gần nhau bởi có chung sự
trân trọng dành cho tình người, thì ở Timbuktu người ta chỉ có thể thấy tình
người bị tàn phá, không phải bởi bất đồng ngôn ngữ, không phải bởi bất đồng tôn
giáo, mà bởi sự mù quáng đến không thể tưởng tượng nổi của một nhóm người nhân
danh đức tin, nhân danh tôn giáo để thực thi những tham vọng, tính toán cá nhân
bất chấp nỗi đau của đồng loại. Không phải giáo lý đạo Hồi, không phải lý tưởng
“Thánh chiến”, chính những tham vọng riêng ấy của nhóm người cực đoan dám chà đạp
lên bất cứ ai không tuân theo mệnh lệnh của chúng mới là cội nguồn tội ác, mới
là nguồn gốc gây nên những nỗi đau không dứt ở xứ Timbuktu.
Năm 2014 trong cuộc đua giành Giải Oscar cho phim nói tiếng
nước ngoài xuất sắc nhất, Timbuktu bị coi là một ứng cử viên yếu thế bởi câu
chuyện giản dị về một đề tài không nhiều người quan tâm của bộ phim khó lòng so
sánh được với những câu chuyện nặng ký như Leviathan của Nga hay Ida của Ba
Lan. Quả thực Ida – một bộ phim nói về đề tài yêu thích của Hollywood là nạn diệt
chủng người Do Thái trong Chiến tranh thế giới thứ hai đã trở thành tác phẩm thắng
cuộc. Tuy nhiên, vào chính lúc này, qua những sự kiện đau buồn do chủ nghĩa cực
đoan vừa gây ra trên khắp thế giới, có lẽ người xem mới lại cảm nhận được sâu sắc
hơn cái thông điệp phổ quát mang tính thời đại của Timbuktu về hiểm họa của
chủ nghĩa cực đoan đối với thế giới, đối với cuộc sống của mỗi người dân bình
thường. Nếu không chung tay loại bỏ tận gốc mầm mống của sự cuồng tín, của trào
lưu cực đoan trong bất cứ tôn giáo, tín ngưỡng, trào lưu chính trị nào, chẳng
ai có thể chắc rằng những số phận buồn như của gia đình Kidane, như của những đứa
trẻ-không thể chơi bóng xứ Timbuktu, sẽ không lặp lại ở một mảnh đất khác, những
xứ sở khác, những xứ sở của chính chúng ta.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire