Leviathan (2014)

Ngươi có thể câu sấu với lưỡi câu, Và dùng dây mà xỏ lưỡi nó chăng?

Nó há sẽ cầu ơn nhiều cùng ngươi, Và nói với ngươi những lời êm ái sao?

Tại thế thượng, chẳng có vật chi giống như nó; Nó được dựng nên để không sợ gì hết.

Nó nhìn xem các vật cao lớn; Nó làm vua của các loài thú kiêu ngạo.

Kinh Cựu Ước, Sách Gióp, Chương 41

Đây là những câu thánh kinh về loài thủy quái “Leviathan” được vị linh mục già đọc cho Kolya (Aleksei Serebryakov), nhân vật chính của bộ phim, khi Kolya đang ở vào những thời khắc đau khổ đến cùng cực nhất. Leviathan là tên của bộ phim – tác phẩm được làm một phần dựa trên chính câu truyện của Sách Gióp, và cũng là biểu tượng cho những đau khổ, bất công dài mãi không dứt của những mảnh đời Nga ở phương Bắc trống trải và lạnh lẽo.

Những sự kiện trong Leviathan xoay quanh cuộc đời Kolya trong cái giai đoạn gian khó của cuộc đời. Một mặt ông vừa phải gắng gượng giữ lại căn nhà tuyệt đẹp với khung cửa kính nhìn thẳng ra biển Barents lạnh giá cùng mảnh đất hương hỏa của cha ông khỏi lòng tham của gã thị trưởng Vadim (Roman Madyanov), người đã dùng cả cái “chính quyền” nằm trong tay, gồm đủ từ cảnh sát tới viện công tố và tòa án, để giật lấy mảnh đất ở vị trí đắc địa ấy với cái giá rẻ mạt. Mặt khác Kolya còn phải đương đầu với những khó khăn trong gia đình, khi cậu con trai Roma (Sergey Pokhodaev) tỏ rõ sự hằn học đối với người vợ hai Lilya (Elena Lyadova), còn chính Lilya dường như cũng dần trở nên chán nản với cuộc sống buồn bã phương Bắc, nhất là với sự xuất hiện của anh chàng luật sư sôi nổi Dmitri (Vladimir Vdovichenkov), đồng đội cũ của Kolya, người lặn lội từ Moskva tới đây để giúp “ông anh” quân ngũ lấy lại số tiền bồi thưởng xứng đáng với mảnh đất Kolya phải từ bỏ. Cuộc đấu giữa Kolya và Vadim là cuộc đấu không cân sức, bởi Vadim có đủ loại thế lực đen tối và mưu mô, thậm chí là cả nhà thờ Chính thống giáo, đứng sau gã, còn Kolya chẳng có ai ngoài vài người bạn chất phác đến ngây thơ, ngây thơ như chính Kolya, người đã giành phần lớn cuộc đời để làm bạn với chai rượu vodka. Có lẽ ở cái xứ âm u ấy, vodka là người bạn tin cậy duy nhất của Kolya, và những người Nga khốn khổ như anh, để chống lại nỗi buồn thường trực và những bất hạnh dồn dập đến với họ.

Nội dung u ám là vậy, Leviathan còn trở nên ám ảnh hơn nhờ cách kể chuyện giản dị nhưng đầy tính biểu tượng của đạo diễn Andrey Zvyagintsev cùng những nhân vật có vẻ ngoài thô ráp, hồn hậu, thậm chí là cam chịu, nhưng lại ẩn chứa những tâm hồn những suy tư, tình cảm hết sức mãnh liệt. Một trong những “nhân vật” để lại ấn tượng sâu sắc nhất của bộ phim chính là bối cảnh phim, một thành phố từng một thời phồn thịnh nhưng nay đã trở nên xơ xác và tàn lụi giữa thiên nhiên bao la, đẹp đẽ nhưng thưa thớt và u ám nơi nơi cực Bắc nước Nga. Cái bối cảnh ngột ngạt ấy dường như khiến các nhân vật của Leviathan càng trở nên mụ mị và lạc lối giữa những đau khổ triền miên khi mà đến Đức Chúa Trời cũng chẳng thể chỉ cho họ một lối ra một khi niềm tin vào Chúa, vào cuộc đời đã chẳng còn. Bức áp phích rất ấn tượng của Leviathan dự tranh Giải Cành cọ vàng của Liên hoan phim Cannes là hình ảnh một cậu bé gục đầu bên bộ xương cá voi trắng giữa bãi lầy mênh mông ven biển. Có lẽ những nhân vật của Leviathan cũng chính là những con cá voi khốn khổ ấy, những con cá voi bị mắc cạn nơi bãi lầy để rồi chết dần chết mòn trong tuyệt vọng mà không còn thấy lại biển lớn-cuộc đời thực sự nơi họ có thể sống, có thể vùng vẫy.

Việc Leviathan được Chính phủ Nga tài trợ kinh phí thực hiện và lựa chọn dự tranh Giải Oscar cho phim nói tiếng nước ngoài là một điều ngạc nhiên đối với nhiều nhà phê bình phương Tây. Bởi theo họ Leviathan chính là một thông điệp chỉ trích chua cay nhằm vào chính quyền của tổng thống Nga Putin và Giáo hội Chính thống giáo Nga. Cách nhìn đó cũng có thể là hợp lý khi người xem được chứng kiến cảnh gã thị trưởng Vadim ngồi chễm chệ giữa văn phòng, phía trên là bức chân dung của chính tổng tống Putin, chỉ đạo cả cảnh sát, công tố, và tòa án tìm mọi cách triệt hạ “kẻ bất trị” Kolya và Dmitri. Những khốn khổ trong đời Kolya, và những mảnh đời, những khung cảnh đổ nát xung quanh ông, bởi thế cũng chính là hậu quả của cái chính quyền hắc ám tìm mọi cách bóp nghẹt cuộc sống của họ, đúng như cái cách truyền thông phương Tây mô tả về xã hội Nga hiện nay dưới thời tổng thống Putin. Nhưng nếu như xóa đi bức ảnh của Putin, và thay những cái tên Nga, những giọng nói Nga bằng những cái tên, giọng nói của một xứ sở khác, thì có lẽ người xem vẫn cảm nhận được ở Leviathan cái dư vị cay đắng của những số phận bi kịch giữa thiên nhiên và lòng người lạnh lẽo. Cá nhân đơn độc chống lại cả bộ máy công quyền đồ sộ để giữ lại những gì thuộc về mình - đó có thể là bi kịch của Kolya, anh chàng người Nga với cái đầu nóng và trái tim dành hết cho vợ con, nhưng đó cũng có thể là bi kịch của Marvin Heemeyer, người thợ máy Mỹ cô độc đã dùng xe ủi phá nát cả trụ sở cảnh sát và chính quyền - những người ông ta cho là đã gây ra bất công cho mình trước khi tự kết liễu bản thân ở một thành phố nhỏ miền Tây Nam Hoa Kỳ. Theo lời đạo diễn Zvyagintsev, một cách nào đó Leviathan chính là bi kịch của Heemeyer được đặt trong bối cảnh nước Nga với những vấn đề xã hội rất riêng, để cho thấy rằng dù ở bất cứ nơi đâu, bất cứ thời đại nào thì cuộc sống bình thường cũng tràn ngập những số phận khổ đau cần được trân trọng.

Tại liên hoan phim Cannes 2014, Leviathan đã thất bại trước Winter Sleep của Thổ Nhĩ Kỳ trong cuộc đua giành Giải Cành cọ vàng. Đây là hai bộ phim hết sức khác nhau về bối cảnh và cách kể chuyện, một là câu chuyện trầm lắng và buồn bã trên xứ cao nguyên đồi núi Thổ Nhĩ Kỳ, một là bi kịch bạo liệt ở thành phố biển cực Bắc nước Nga. Tuy vậy, cả hai đều đã rất thành công trong việc khắc họa câu chuyện mang tính phổ quát về số phận của những con người nhỏ bé, bình thường trong xã hội với nỗi đau chung về sự cô đơn, về những mất mát tình cảm, niềm tin, và cả về những bất công thường nhật trong xã hội. Những bộ phim như thế có thể thiếu tính giải trí, có thể không đem lại cảm giác thoải mái sau khi xem, nhưng chắc chắn chúng sẽ làm khán giả thấy nhức nhối và thấu hiểu, bởi lẽ những số phận, những mảnh đời được khắc họa trên phia kia thực sự là những số phận, những mảnh đời chúng ta có thể bắt gặp ngoài đời. Xem để thấy đau đớn, xem để thấy cảm thông, xem để thấy cần phải có niềm tin hơn vào cuộc sống, dành nhiều tình cảm hơn cho những người thân yêu, có lẽ ngoài Leviathan, ít bộ phim nào có thể làm được.